Antroponimia Żydów podlaskich w XVI-XVIII wieku

KIEROWNIK: prof. dr hab. Leonarda Dacewicz
ŹRÓDŁO FINANSOWANIA: Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego
OKRES REALIZACJI: 2006–2008
NR PROJEKTU: 1 H01D 006 30
(https://nauka-polska.pl/#/profile/research?id=218739&_k=f2owbg)

OPIS
Położenie Podlasia na pograniczu Korony z Litwą, lokacje nowych miast, życzliwy stosunek podlaskiej magnaterii, panujący do połowy XVII wieku pokój - wszystkie to stwarzało dogodne warunki dla osadnictwa Żydów w tym regionie. W ciągu XVI-XVIII w. na Podlasie przybywali Żydzi litewscy, uchodźcy z miast Korony, uchodźcy z Ukrainy oraz prześladowana ludność żydowska z Niemiec. Liczba ludności żydowskiej powiększała się też drogą przyrostu naturalnego. Żydzi wyróżniali się wśród słowiańskiej i litewskiej ludności Podlasia nie tylko tradycją, zwyczajami kulturowymi, ale również nazewnictwem. Sposoby identyfikacji ludności żydowskiej na przestrzeni XVI–XVIII w. przybierały różne formy. Najważniejszą rolę zawsze odgrywało imię. Przede wszystkim korzystano z zasobów imiennictwa starotestamentowego, np. Abraham, Abram, Izaak. Mojżesz, Jakub, Salomon, Cypora, Debora, Rachela, imion ukształtowanych na bazie języka hebrajskiego, aramejskiego, akadyjskiego, np. Akiwa, Chaim, Symcha, Chaja, Ruchama, Szulamit, imion jidyszowych, np. Ber, Hirsz, Lejb, Gita, Gołda, Liba oraz imion kraju osiedlenia, np. Aleksander, Michał, Roman, Helena, Melania. Pochodne formy imion noszą wyraźne ślady slawizacji, jako nieuchronne następstwo funkcjonowania w przeważającym otoczeniu słowiańskim. Żydzi w diasporze dostosowywali swoje imiona własne do wzorców panujących w kraju osiedlenia. Największą frekwencję wykazały imiona utworzone za pomocą charakterystycznego dla polsko-wschodniosłowiańskiego pogranicza ruskiej (ukraińskiej) proweniencji sufiksu -ko, np. Herszko, Icko, Lejbko, Szmerko, oraz jidiszowego sufiksu -el, np. Fiszel, Kopel, Ickel, Szmerel. Imiona stanowiły podstawę formacji patronimicznych, np. Abraham-owicz, Jankiel-owicz, Zelman-owicz, Tanchel-uk, Jerszk-ow, Gołd-yn, Ronk-es. Funkcje nazwisk pełniły głównie patronimika, wśród których dominowały typowe dla Podlasia struktury z sufiksem -owicz/-ewicz, np. Abramowicz, Joselewicz, a w rejestrach pruskich niemal wyłącznie patronimy niederywowane, równe imieniu, np. Leib Boruch. W nominacji Żydów ważną rolę spełniały nazwy wykonywanych zawodów, pełnionych funkcji i piastowanych godności. W źródłach odnotowano ponad 50 takich nazw, stanowiących drugi obok imienia element identyfikacyjny, np. Hirsz Cyrulik, Abel Kantor, Zelman Krawiec, Szloma Muzykant. Nierzadko nazwa zawodu wchodziła w skład trzyelementowych kompozycji nazewniczych, np. Abraham Hirszowicz Złotnik, Salomon Wolff krawiec. W ciągu XVIII w. ważnym składnikiem antroponimii stają się nazwiska odmiejscowe na -ski, wskazujące na miejsce pochodzenia, poprzedniego pobytu. W podstawach nazwisk używanych przez Żydów Podlasia można zidentyfikować nazwy miejscowości położonych w Polsce, w Wielkim Księstwie Litewskim, w regionie, np. Krakowski, Poznański, Grodzieński, Wileński, Białostocki, Suraski. Nazwy żeńskie, których ze względu na pozycję społeczną kobiet, odnotowano w źródłach stosunkowo niedużo, wykazują znaczną różnorodność form. Na ogół powielano wzorce używane przez kobiety chrześcijanki. Najliczniejszą grupę tworzą formacje derywowane od imienia męża za pomocą sufiksu -owa w zestawieniu z imieniem, np. Ester Josielowa, Frejda Lejbuszowa. Antroponimy pełniące funkcje nazwisk nie wykazywały cech dziedziczenia i stabilności, m. in. dlatego że patronimika miały charakter jednopokoleniowy, a poza tym Żydzi nie wykazywali zrozumienia dla idei dziedzicznego nazwiska. Proces regulacji prawnego statusu nazwisk rozpoczęły władze pruskie, a zakończyły władze rosyjskie. W nazwiskach żydowskich po 1797 r. zaczęły dokonywać się istotne zmiany.

Żydzi Podlasia, w odróżnieniu od innych zamieszkujących w tym regionie mniejszości narodowych, zachowując odrębność etniczną i wyznaniową, nie poddali się całkowitej asymilacji.

NAJWAŻNIEJSZA PUBLIKACJA:

• L. Dacewicz, Antroponimia Żydów Podlasia w XVI-XVIII wieku, Białystok 2008, 207 ss.