Cenzura wobec literatury polskiej w latach 1945–1989

KIEROWNIK: prof. dr hab. Kamila Budrowska
ZESPÓŁ: prof. dr hab. Kamila Budrowska (Uniwersytet w Białymstoku), dr hab. Elżbieta Dąbrowicz (UwB), dr Magdalena Budnik (UwB), dr Wiktor Gardocki (UwB), dr Katarzyna Kościewicz (UwB), dr Elżbieta Jurkowska (UwB), dr hab. Marzena Woźniak-Łabieniec (Uniwersytet Łódzki), dr Maria Kotowska-Kachel (Instytut Badań Literackich PAN), dr Kajetan Mojsak (IBL PAN), dr Barbara Tyszkiewicz (IBL PAN), mgr Anna Artysiewicz, dr Agnieszka Kloc (Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie),
ŹRÓDŁO FINANSOWANIA: Narodowy Program Rozwoju Humanistyki
OKRES REALIZACJI: 2011–2017
NUMER PROJEKTU: 11H 11 005280 (https://cenzura.uwb.edu.pl/granty)
BUDŻET: 800 000 zł

OPIS
Szeroko pojętym celem projektu było – zgodnie z przyjętym tytułem – prowadzenie badań filologicznych nad cenzurą lat 1945–1989. W jego ramach wykonane zostały zatem żmudne kwerendy archiwalne, dotyczące źródeł wytworzonych przez instytucje odpowiedzialne za instytucjonalną kontrolę słowa w PRL. Przeczytane i systemowo opracowane zostały dokumenty z zespołów: GUKPPiW (Głównego Urzędu Kontroli Prasy Publikacji i Widowisk), wojewódzkich oddziałów urzędu (rozsiane po archiwach na terenie całego kraju); częściowo materiały z Wydziału Kultury PZPR – zespoły centralny i wojewódzkie. Jako dopełnienie potraktowane zostały kwerendy w archiwach autorskich (Zofia Kossak, Włodzimierz Odojewski, Kornel Makuszyński, Jerzy Zawiejski), edytorskich (Julian Krzyżanowski, Stanisław Pigoń, Wacław Borowy), wydawniczych  („Gebethner i Wolff”, „Czytelnik”, „Glob”, PIW) oraz w Instytucie Pamięci Narodowej. Członkowie zespołu przeczytali łącznie 4 861 jednostek archiwalnych, w każdej – od kilkudziesięciu do kilkuset stron dokumentów.

Za najciekawsze ustalenia merytoryczne uznać można: odnalezienie, opisanie i edycję tekstów zatrzymanych w całości przez cenzurę, opis cenzury obyczajowej, kwestię cenzurowania prozy groteskowej w latach 50. i 60., ustalenie wpływu cenzuralnych kłopotów pisarzy na ich biografię (emigracja) i decyzje autorskie i edytorskie (zmiana tematyki, „przejście” do obiegu niezależnego), ustalenie zmian w tekstach przy niektórych wydaniach utworów tak ważnych dla literatury polskiej, jak powieści Tadeusza Konwickiego, Zofii Nałkowskiej, czy dzieła Henryka Sienkiewicza. Ogromna i wielowątkowa kwerenda, prowadzona przez kilka osób przez pięć lat, przyniosła także informacje, których potencjał naukowy wydaje się znaczący, a które trzeba jeszcze w pełni rozwinąć i wykorzystać. Do takich tematów należą: cenzurowanie tematyki II wojny światowej i Zagłady, początki działania instytucjonalnej cenzury w okresie względnej swobody politycznej (lata 1944/45–1948), cenzurowanie biografistyki oraz tematyki kresowej – w tym kwestia repatriacji, obecności literatury porozbiorowej i międzywojennej w PRL-u, czy przenikanie obiegu oficjalnego i nieoficjalnego w późnych latach 70. i 80.

Wyniki badań były upowszechniane zarówno w formie publikacji i wystąpień naukowych, jak i odczytów popularnonaukowych (imprezy rocznicowe, wykłady otwarte w bibliotekach i szkołach średnich, wykłady inauguracyjne), oraz zajęć prowadzonych dla studentów studiów licencjackich, magisterskich, doktoranckich, wreszcie dla słuchaczy studiów podyplomowych. W ramach prac grantowych uruchomiona została ponadto strona internetowa (Ośrodek Badań Filologicznych nad Cenzurą PRL), działającą jako podstrona Wydziału Filologicznego Uniwersytetu w Białymstoku.

NAJWAŻNIEJSZE PUBLIKACJE:

Efektem zespołowych badań nad cenzurą w PRL jest szereg publikacji. Wiedza wynikająca z badań źródłowych została skonfrontowana z ustaleniami historycznymi, historycznoliterackimi, edycjami poszczególnych utworów, prasą z epoki i zaowocowała wydaniem 12 książek. Wśród nich są zarówno monografie autorskie:

• K. Budrowska, Zatrzymane przez cenzurę. Inedita z połowy wieku XX, Warszawa 2013,

• M. Budnik, „Książka Nowego Czytelnika”. Literatura dla byłych analfabetów przeszkolonych w Polsce w latach 1948–1951, Białystok 2014,
• K. Budrowska, Studia i szkice o cenzurze w Polsce Ludowej w latach 40. i 50. XX wieku, Białystok 2014,
• K. Mojsak, Cenzura wobec prozy „nowoczesnej”. 1956-1965, Warszawa 2016,
• E. Dąbrowicz, Cenzura na gruzach. Szkice o literackich świadectwach życia w PRL-u, Białystok 2017,

jak i dwie książki o charakterze edytorskim:

• „Dzieła” Henryka Sienkiewicza w dokumentach Głównego Urzędu Kontroli Prasy Publikacji i Widowisk. 1948 – 1954., wyb., oprac. nauk., wstęp K. Budrowska, K. Kościewicz, oprac. red. M. Budnik, W. Gardocki, Białystok 2016,
• Dramat i teatr w dokumentach GUKPPiW, red. M. Budnik. K. Budrowska, K. Kościewicz, Białystok 2017,

oraz 5 tomów pokonferencyjnych:

• Lancetem, a nie maczugą. Cenzura wobec literatury i jej twórców w latach 1945 – 1965, red. K. Budrowska, M. Woźniak-Łabieniec, Warszawa 2012,
• Literatura w granicach prawa (XIX–XX w.), red. K. Budrowska, E. Dąbrowicz, M. Lul, Warszawa 2013,
• Kariera pisarza w PRL-u, red. M. Budnik, K. Budrowska, E. Dąbrowicz, K. Kościewicz, Warszawa 2014,
• 1984. Literatura i kultura schyłkowego PRL-u, red. K. Budrowska, W. Gardocki, E. Jurkowska, Warszawa 2015.
• Sztuka czytania między wierszami”. Cenzura w komunikacji literackiej w Polsce w latach 1965–1989, red. K. Budrowska, M. Kotowska-Kachel, Warszawa 2016,

W ramach projektu powołano do życia dwie serie wydawnicze: „Badania Filologiczne nad Cenzurą PRL” (w której między rokiem 2012 a 2016 ukazało się 7 tomów) oraz serię „Cenzura w PRL. Archiwalia” (2 tomy). Ponadto opublikowano 4 monograficzne numery czasopism („Folia Litteraria Polonica” (2013), „Wschodni Rocznik Humanistyczny” (2014) i „Sztuka Edycji” (2015). Ponadto powstało kilkadziesiąt innych artykułów ogłoszonych w prasie naukowej i pracach zbiorowych oraz liczne wystąpienia konferencyjne w kraju i za granicą.

KONFERENCJE

W ramach projektu zorganizowano trzy konferencje naukowe z udziałem badaczy z kraju i zza granicy:

• Konferencja Naukowa Literatura w granicach prawa (XIX –XX w.), we współpracy z Pracownią Dokumentacji Literatury Współczesnej IBL PAN oraz Zakładem Literatury Oświecenia i Romantyzmu UwB, Białystok, 2013 r.;
• Konferencja Naukowa Kariera pisarza w PRL-u, we współpracy z Zakładem Literatury Międzywojennej i Współczesnej UwB Białystok, 2015 r.:
• Konferencja Naukowa 1984. Literatura i kultura schyłkowego PRL-u, we współpracy z Zakładem Historii Społeczne UwB i Zakładem Literatury Współczesnej UMCS, Białystok, 2015 r.;