Lingwistyczne aspekty nauki czytania i pisania

KIEROWNIK: dr hab. Elżbieta Awramiuk, prof. UwB
ŹRÓDŁO FINANSOWANIA: Komitet Badań Naukowych
OKRES REALIZACJI: 2003–2006
NR PROJEKTU: 2 H01D 023 25
(https://nauka-polska.pl/#/profile/research?id=212185&_k=zo7sf4)
BUDŻET: 42 000 zł

Celem projektu był opis lingwistycznych podstaw nauki czytania i pisania w języku polskim. Szukano odpowiedzi na pytania o to, jakie metody nauczania „prowokuje” polski system językowy i ortograficzny oraz w jaki sposób kształtuje się świadomość językową w trakcie początkowej nauki czytania i pisania po polsku. Obiektem zainteresowania była początkowa nauka czytania i pisania jako proces uwarunkowany językowo i warunkujący rozwój językowy. Opracowanie teoretycznych podstaw nauki czytania i pisania w języku polskim wymagało połączenia dwóch perspektyw: lingwistycznej i pedagogicznej. Pierwsza oznacza podejście do języka jako systemu, druga – koncentrację na sposobie nauczania. Wyznaczyliśmy trzy główne cele badawcze. Pierwszy polegał na ustaleniu, jakie metody nauczania prowokuje polski system językowy i ortograficzny, drugi na diagnozie sposobów kształtowania świadomości językowej w trakcie początkowej nauki czytania i pisania po polsku, a trzeci – na przedstawieniu postulatywnego modelu kształcenia świadomości językowej w trakcie początkowej nauki czytania i pisania po polsku. Określenie zależności między typem systemu językowego i ortograficznego a metodami nauczania czytania i pisania było możliwe dzięki osadzeniu rozważań na szerszym tle porównawczym poprzez odwołania do badań nad czytaniem i pisaniem w różnych językach.

Opis polskiego systemu językowego i ortograficznego ze względu na jego cechy istotne w nauce czytania i pisania dokonany został w oparciu o metody językoznawstwa strukturalnego. Ocena trafności stosowanych w Polsce metod nauki czytania i pisania z punktu widzenia zgodności z systemem językowym i ortograficznym była realizowana kilkuetapowo, poprzez analizę dostępnych elementarzy i poradników metodycznych oraz badania nad pismem dzieci w klasach 0-I. Błędy w piśmie popełniane przez dzieci na początkowym etapie nauczania zostały potraktowane jako źródło informacji o sposobie rekonstruowania systemu ortograficznego i fonologicznego ojczystego języka. Najczęstsze błędy w transkrypcji wykazują uwarunkowania lingwistyczne. Na umiejętność wydzielania i reprezentowania fonemów wpływ mają takie czynniki jak długość słowa, struktura sylaby, kontekst fonologiczny, a także regularność odpowiedniości między fonemem a grafemem, złożoność grafemów, frekwencja (grafemów, fonemów, wyrazów). Przeprowadzone analizy i rozważania prowadzą do wniosku, iż najczęściej stosowana w Polsce metoda analityczno-syntetyczna w odmianie wyrazowej w swych ogólnych założeniach jest dostosowana do fonologicznych i morfologicznych właściwości polskiego systemu językowego, jednak konkretne sposoby posługiwania się tą metodą świadczą o niezrozumieniu przez autorów elementarzy i nauczycieli podłoża istotnych trudności polskich dzieci w nauce czytania i pisania. Uwagi krytyczne formułowaliśmy w stosunku do jakości polskich materiałów dydaktycznych, świadomości językowej nauczycieli nauczania początkowego i sposobu kształcenia pojęć językowych. Spostrzeżenia te zostały wykorzystane w modelu postulatywnym kształcenia świadomości językowej w trakcie początkowej nauki czytania i pisania po polsku.

NAJWAŻNIEJSZA PUBLIKACJA:

• E. Awramiuk, Lingwistyczne aspekty początkowej nauki czytania i pisania po polsku, Białystok 2006.