Ideentransfer – Mobilität – Wandel: deutsche Kultur und Wissenschaft in Wilna (1803-1832) [Transfer idei – mobilność ?

KIEROWNIK: dr hab. Monika Bednarczuk
ZESPÓŁ: dr Katarzyna Filutowska (UW), dr hab. Marta Kopij-Weiß (UWr), prof. Mirja Lecke (Ruhr-Universität Bochum) i dr hab. Monika Bednarczuk
ŹRÓDŁO FINANSOWANIA: Beauftragte der Bundesregierung für Kultur und Medien (Pełnomocnik Rządu Niemieckiego ds. Kultury i Mediów)
OKRES REALIZACJI: I 2016 – XII 2017
NUMER PROJEKTU: ZMV I 2-2516DK0608 (BKM), K44 43000/11#21 (BVA)
BUDŻET: 23 440 euro

OPIS
Założony w 1579 roku Uniwersytet Wileński przeżywał okres rozkwitu po 1803 roku, kiedy to – za rządów Aleksandra I – został przemianowany na Cesarski Uniwersytet Wileński i dość szybko stał się największym uniwersytetem na terenie Imperium Rosyjskiego; uniwersytetem o wielkim znaczeniu dla systemu oświatowego w zachodnich guberniach. Przy tym do czasu śledztwa Nowosilcowa wymierzonego przeciwko tajnym stowarzyszeniom studenckim była to uczelnia dość autonomiczna, zdominowana przez kulturę polską i dysponująca środkami, które pozwalały na fundowanie stypendiów i finansowanie staży zagranicznych (szczegółowo opisał sytuację uczelni Daniel Beauvois). Dzięki korzystnym uwarunkowaniom społeczno-politycznym, kulturowym i ekonomicznym, u progu XIX wieku rozwinęło się w Wilnie twórcze, aktywne środowisko, porównywalne w pewnym stopniu z Dorpatem i Petersburgiem. Jednak w przeciwieństwie do niemiecko-bałtycko-rosyjskich relacji kulturalnych i naukowych, które przyciągnęły uwagę wielu historyków i historyków kultury, zarówno obecność cudzoziemców w Wilnie końca XVIII i początku XIX w., postrzegana właśnie przez pryzmat transferu nauki i kultury, jak i funkcjonowanie sieci towarzysko-naukowych powiązanych z Wilnem, to w dużej mierze obszary dopiero czekające na wnikliwe studia. Dlatego nie chodziło nam o tradycyjne zestawienie świetlanych momentów i wybitnych osobowości w dziejach Uniwersytetu, lecz o zniuansowaną interpretację jego międzynarodowych kontekstów.

Pod koniec XVIII i w początku XIX wieku grupa niemieckich i niemieckojęzycznych uczonych (pochodzących z Prus, Alzacji, Wiednia i nie tylko, lecz polscy profesorowie zwali ich ’Niemcami’) zgłaszali swoje kandydatury na stanowiska ogłaszane przez Uniwersytet Wileński lub przyjmowali zaproszenia do objęcia katedr. Z kolei członkowie polskiej i/lub spolonizowanej (litewskiej) kadry profesorskiej oraz młodzieży studenckiej odwiedzali niemieckie uniwersytety w celach naukowych, nawiązując bardziej lub mniej ożywione kontakty ze środowiskami Berlina, Getyngi, Drezna, Jeny, Lipska czy Freibergu (w Saksonii). W Wilnie wiedza – teoretyczny i stosowana – nabyta w niemieckich (i nie tylko) instytucjach oraz „przywieziona” na nośnikach typu książki, listy, periodyki, instrumenty naukowe, była przekazywana studentom i szerszej publiczności (czytelnikom lokalnej prasy kulturalnej, ale też rekrutującym się z grona okolicznej szlachty słuchaczom wykładów uniwersyteckich itp.).

W ramach projektu analizie poddano różne wymiary i konteksty procesu polsko-niemieckiego transferu nauki i kultury. W centrum badań stały następujące dziedziny: filozofia, filologia klasyczna i orientalistyka, literatura oraz nauki przyrodnicze. Pamiętając o specyfice każdej z nich, prześledzono polsko-niemieckie (z uwzględnieniem kultur pośredniczących: francuskiej i rosyjskiej) konteksty wileńskiej sceny akademickiej, a także okołoakademickiej, bo uwagę poświęcono także społecznemu oddziaływaniu wileńskich uczonych i literatów. W zakresie metodologii najistotniejsza dla projektu była koncepcja transferu kulturowego (Michel Espagne, Michael Werner, Matthias Middel).

NAJWAŻNIEJSZE PUBLIKACJE:

• K. Filutowska, German philosophy in Vilnius in the years 1803–1832 and the origins of Polish Romanticism, „Studies in East European Thought” 2020, No. 1(72), s.19–30, https://link.springer.com/article/10.1007/s11212-019-09340-7

• M. Bednarczuk, Gottfried Groddeck im Netz: Historische Konstellationen, Gelehrtennetzwerke und Wissenstransfer in Mittelosteuropa an der Schwelle vom 18. zum 19. Jahrhundert, „Zeitschrift für Slawistik” 2017, H. 4(62), s. 518–546, https://doi.org/10.1515/slaw-2017-0034, https://doi.org/10.5281/zenodo.1305281

• M. Bednarczuk, Wielojęzyczność w kontekście akademickim: sieci naukowe, samodoskonalenie i polityka w Wilnie (w końcu XVIII i pierwszych dekadach XIX wieku). „Wielogłos” 2016, nr 2(28), s. 27–62. https://doi.org/10.4467/2084395XWI.16.009.5899